Ο κορονοϊός και το ζήτημα της νομιμοποίησης της επιστήμης

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Πρωταγωνίστρια στη μάχη κατά του κορονοϊού είναι η επιστήμη. Και πρωταγωνιστές με εγκαρτέρηση, υπομονή και ελπίδα, κι άξιοι σεβασμού οι γιατροί και οι νοσηλευτές. Πρωταγωνιστές, όμως, στην «πανδημία» της παραπληροφόρησης είναι και οι αρνητές της σκληρής πραγματικότητας ότι ο κορονοϊός δεν είναι υπαρκτός. Η θέση των δύο παραπάνω πρωταγωνιστριών ομάδων στην αντιμετώπιση της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης είναι διαφορετική: το φως της επιστήμης κυριαρχεί στην πρώτη, το σκοτάδι στη δεύτερη. 

Δεν θα μπω στις διενέξεις που λαμβάνουν χώρα στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ούτε και στα «επιχειρήματα» που καταγράφονται από λογής λογής συνομωσιολογούντες. Εκείνο που με παρρησία σημειώνω είναι το εξής: άρνηση της πανδημίας συνιστά και άρνηση της επιστήμης, ως οδού σωτηρίας μας από τον κορονοϊό. Οι «αρνητές της μάσκας και των εμβολίων» να μη λησμονούν πως «παίζουν εν ου παικτοίς», παίζουν με τη ζωή των συνανθρώπων μας. Ο Επίκουρος έλεγε ότι, «κανείς δεν μπορεί να είναι ευτυχής χωρίς να είναι συνετός, αγαθός και δίκαιος», αλλά και «κανείς δεν μπορεί να είναι συνετός, αγαθός και δίκαιος αν δεν είναι ευτυχής»· μας διασώζει αυτή τη ρήση ο Διογένης Λαέρτιος. Εδώ βρίσκεται και η ηθική αντιμετώπιση όσων συμβαίνουν γύρω από την πανδημία: για να έχει κάποιος ευτυχία στη ζωή του χρειάζεται να ασκεί τις αρετές που επισημαίνει ο Επίκουρος: σύνεση, αγαθότητα και δικαιοσύνη. Η ζωή είναι ύψιστο αγαθό. Κάθε άνθρωπος είναι κομμάτι του εαυτού μας· και στην περίπτωση της πανδημίας αυτό σημαίνει: πιστεύω και θαυμάζω την ανθρωπία μου.  

Σε τελευταία ανάλυση, πέρα από την οδό σωτηρίας που προφέρει η επιστήμη, για τους αρνητές του κορονοϊού υπάρχει και μια άλλη οδός: να φωτιστούν πνευματικά και να αποκτήσουν συναίσθημα ευθύνης· ο αρχαίος Κλαύδιος Γαληνός (Έλληνας γιατρός από την Πέργαμο ) θα έλεγε να «φιλοσοφήσουν». Με τα σημερινά δεδομένα οφείλουν αν, βέβαια, έχουν «άγρυπνον νουν» γόνιμα να σκεφτούν πως νομιμοποιείται η επιστήμη. Ο πολύς Γάλλος φιλόσοφος Ζαν – Φρανσουά Λυοτάρ, στο καθοριστικό για τη νεώτερη φιλοσοφία έργο του Η μεταμοντέρνα κατάσταση με έμφαση υποστηρίζει πως «ήδη από τον Πλάτωνα το ζήτημα της νομιμοποίησης της επιστήμης είναι αξεδιάλυτα δεμένο με το ζήτημα της νομιμοποίησης του νομοθέτη». Εξού και η καίρια διαπίστωση: «το δικαίωμα του να αποφασίσουμε τι είναι αληθινό δεν είναι ανεξάρτητο από το δικαίωμα του να αποφασίσουμε τι είναι δίκαιο, έστω και αν οι αποφάνσεις που εναπόκεινται αντίστοιχα στη μια και στην άλλη εξουσία έχουν διαφορετική υφή».

Η αντιμετώπιση της σημερινής πανδημίας τόσο από επιστημονικής όσο και από φιλοσοφικής πλευράς δεν είναι δυνατόν να ανεχθεί άλλο την «πανδημία» των συνομωσιών. Η επιστήμη, μακριά, βέβαια, από φετιχισμούς που την θεωρούν αναμάρτητη, οδεύει προς τα εμπρός κι οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι εδώ, στον εφιάλτη του κορονοϊού, πράγματι έχουμε όδευση της επιστήμης, που αποτελεσματικά θα τον αντιμετωπίσει. Υπομονή και ελπίδα χρειάζεται.

Κλεοπάτρα Δίγκα, «Κραυγή», (2007)· 100Χ70εκ.

Επιτυχίες μαθητριών του Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Εκ αποστάσεως διεξήχθη η τελική φάση του 10ου Πανελλαδικού Μαθητικού Διαγωνισμού Φιλοσοφικού Δοκιμίου, τον οποίο για ακόμη μια χρονιά με επιτυχία οργάνωσε το Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Σ’ αυτήν την τελική φάση, στους/στις πρώτους/τες εννιά μαθητές/τριες, σημαντικότατη ήταν η διάκριση τριών μαθητριών του σχολείου μας. Συγκεκριμένα, η μαθήτρια Μαρία – Ταξιαρχούλα Στεφανέλλη (Β΄ Λυκείου) κατάλαβε την τέταρτη θέση με Ειδικό Έπαινο Αριστείας και η Μαριάνθη –Χαραλαμπία Κουτσκουδή (Β΄ Λυκείου) την έκτη με Έπαινο Διάκρισης, ενώ η Μαριάννα Καμπάκου (Α΄ Λυκείου) κατέλαβε την ένατη με Έπαινο Διάκρισης.

Οι παραπάνω μαθήτριες, το απόγευμα της Παρασκευής (23 Απριλίου) διαγωνίστηκαν στη συγγραφή φιλοσοφικού δοκιμίου στα ελληνικά· το θέμα του είχε σχέση με τον λοιμό που ενέσκηψε στην Αθήνα του Πελοποννησιακού Πολέμου το 430 π.Χ. Τους δόθηκε απόσπασμα από την Ιστορία (κεφ. 2) του Θουκυδίδη (σε μετάφραση Ελευθέριου Βενιζέλου), και τους ζητήθηκε να αναπτύξουν «την φιλοσοφική άποψή τους για το πώς η οριακή κατάσταση του φόβου του θανάτου διαμορφώνει ή οφείλει να διαμορφώνει την ηθική συνείδηση». Το πρωί του Σαββάτου (24 Απριλίου), διαγωνίστηκαν στη συγγραφή φιλοσοφικού δοκιμίου, στην αγγλική γλώσσα· το θέμα του είχε σχέση με τη σκέψη του κορυφαίου Γάλλου φιλοσόφου και διανοητή Paul Ricoeur. Συγκεκριμένα, τους ζητήθηκε να σχολιάσουν απόσπασμα από το βιβλίο του Fallible Man: «για τις συναισθηματικές συγκρούσεις που ανοίγουν τον δρόμο για τον αυτο-μετασχηματισμό».

Στέκομαι ιδιαίτερα στη φιλοσοφική σκέψη του Paul Ricoeur (1913-2005) γιατί οι αναφορές του σ’ αυτή, στα σχολικά εγχειρίδια του μαθήματος της Φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών επιστημών εν γένει αντί να είναι συχνές δυστυχώς είναι απειροελάχιστες. Καταγράφω δύο: στο βιβλίο του καθηγητή Αρχές Φιλοσοφίας (Β΄ Λυκείου), στην τρίτη ενότητα «Τι είναι αλήθεια;» του δεύτερου κεφαλαίου, από το βιβλίο του History et Verite, υπάρχει μόνο ένα  μικρό απόσπασμα, το οποίο αναφέρεται στη «μεταβαλλόμενη αλήθεια» που, ως «minimum σκεπτικισμού, κάθε αξίωση γι’ αυτήν αναπτύσσει ένα minimum δογματισμού», στοχεύοντας με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές/τριες μέσα από τη μακρά ιστορία της φιλοσοφικής παράδοσης, να συνειδητοποιήσουν τη χρήση της «ουσίας» της αλήθειας, εξετάζοντας παράλληλα «το αληθές και το ψευδές ως χαρακτηριστικά του λόγου μας». Αυτά στο βιβλίο του καθηγητή, που, κακά τα ψέματα, ο διδάσκων πολλές φορές δεν το λαμβάνει υπόψη του. Ενώ στο βιβλίο του μαθητή, η μόνη αναφορά στο όνομα του Ricoeur είναι η συνοπτική βιογραφία του στο ευρετήριο ονομάτων. Θα ρωτήσει, ίσως, κανείς γιατί αυτή η επιμονή μου στον Ricoeur. Έχω την γνώμη πως η φιλοσοφική σκέψη του σε διεπιστημονικό και διαθεματικό επίπεδο διδασκαλίας, σε μαθήματα όπως η Φιλοσοφία, τα Θρησκευτικά, η Ιστορία, η Κοινωνιολογία πολλά μπορεί να προσφέρει, αν βέβαια κάποια στιγμή στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση εμείς οι διδάσκοντες τα παραπάνω μαθήματα τολμήσουμε τον διάλογο επιστημών σε διδασκόμενες έννοιες όπως: αγάπη, ηθική, χρόνος, γλώσσα, Θεός, κόσμος, κόσμος, μνήμη, δικαιοσύνη, «εαυτός», «άλλος». Και αυτό το εγχείρημα μπορεί να στηριχθεί στα βιβλία του Ricoeur που έχουν μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα. Ενδεικτικά αναφέρω τα: Αγάπη και Δικαιοσύνη Ο ίδιος ο εαυτός ως άλλος Λόγος και Σύμβολο Η ΜΝΗΜΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ Η ΛΗΘΗ Το Κακό Ας σκαφτούμε τη Βίβλο

Και τα δύο φιλοσοφικά δοκίμια που κλήθηκαν να γράψουν οι 15 μαθητές/τριες της τελικής φάσης του εφετινού 10ου Πανελλαδικού Μαθητικού Φιλοσοφικού Διαγωνισμού Φιλοσοφικού Δοκιμίου, εντάσσονταν στο γενικότερο θέμα του: «Η βίωση του Οριακού: Κρίση – Ανάγκη – Μεταστροφή»[1]. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως είχαν την ευκαιρία να ακούσουν δύο διαλέξεις. Στην πρώτη, με θέμα: «Εκπαίδευση και ελευθερία της σκέψης. Σκέψεις με αφορμή τη φιλοσοφία του Καντ», ομιλητής ήταν ο Γιώργος Σαγκριώτης, Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών, ενώ στη δεύτερη, με θέμα: «Παραγωγή και επικύρωση της γνώσης στον ψηφιακό χώρο», ομιλητής ήταν ο Μανώλης Πατηνιώτης, Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ.

Στην Τελετή Λήξεως του Διαγωνισμού χαιρετισμό απηύθυναν ο Πρόεδρος του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Παύλος Κόντος, και εκπρόσωπος του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Harvard. Την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων και την απονομή των Βραβείων έκαμε ο Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής κ. Μιχαήλ Παρούσης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών.

Πέραν των θερμών συγχαρητηρίων προς όλους τους/τις μαθητές/τριες που συμμετείχαν στην πρώτη και τη δεύτερη φάση του διαγωνισμού, οφείλω να σημειώσω πως τέτοιοι διαγωνισμοί τους φέρνουν αντιμέτωπους/ες με ένα σημαντικό θα ‘λεγα ερώτημα: τι πραγματικά μπορεί να κάνει η Φιλοσοφία στη ζωή τους; Σίγουρα, η ενασχόλησή τους με αυτή, «δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο», όπως γράφει ο Θεόφιλος Βέικος σ’ ένα εισαγωγικό βιβλίο του για τις φιλοσοφικές σπουδές. Μπορεί, όμως, να τους δείξει τον τρόπο να «επεξεργάζονται και να προτείνουν πρότυπα απόδειξης, επιχειρήματα και λογικές μεθόδους, επίλυσης διαφορών και αντιθέσεων ανάμεσα σε άτομα, ομάδες, κράτη. Η φιλοσοφία μπορεί να περνά σαν σχολή του επιχειρήματος. Το τι σημαίνει επιχείρημα και λογική απόδειξη το μαθαίνει κανείς προπάντων στη φιλοσοφία». Η φιλοσοφία, λοιπόν, λειτουργεί ως «θεραπευτική αγωγή για το ανθρώπινο πνεύμα»[2].

[1] https://contest.philosophy-upatras.gr/index.php/thema10/ [ανάκτηση: 29 / 04 / 2021].

[2] Βέικος, Θεόφιλος. (1988). Εισαγωγή στις Φιλοσοφικές Σπουδές. Αθήνα: Γρηγόρη, σ. 18.